De scheepvaart brengt geld in ‘t laatje
Rond 1250, nog vóór Gouda stadsrechten kreeg, is de 400 meter lange Haven gegraven, als een bypass van het verzandende laatste stukje Gouwe naar de Hollandse IJssel. Door de Donkere Sluis werd de Haven in de stad verbonden aan de Gouwe.
De Gouwe was toen al onderdeel van een scheepvaartroute tussen de Hollandse IJssel bij Gouda en het IJ bij Spaarndam. Die doorvaert binnen dunen was voor de scheepvaart van Vlaanderen en Zeeland naar de Zuiderzee een veel veiliger alternatief dan over de Noordzee. De Oude Rijn bij Alphen, de Haarlemmermeer en het Spaarne door Haarlem waren ook onderdeel van de route.
De graven van Holland hadden deze route verplicht gesteld voor de doorgaande scheepvaart, andere routes werden verboden. Ze lieten in Gouda en Haarlem tol heffen voor de doorvaart, die daardoor ook bekend kwam te staan als de gecostumeerde vaert.
‘Gecostumeerd’ slaat op de heffing van tol of doorvoerrechten (vergelijk met het Engelse ‘customs’).
Het Tolhuis
Het aan de westzijde van de havenmond gelegen Tolhuis was al vóór 1400 de ambtswoning van de tolgaarder. De tolheffing werd om de drie jaar tegen het hoogste bod gegund aan een tolgaarder, een notabel burger. In 1795 heeft de Franse bezetter voorgoed een eind gemaakt aan de tolheffing.
Overigens werden er door de stad ook nog sluis- en havengelden geheven, behalve van Goudse schippers. Daarnaast verdienden de Goudse neringdoenden goed aan de (trage) doorvaart door de stad. De wachtende schippers kochten leeftocht en scheepsbenodigdheden, lieten reparaties uitvoeren en bezochten ongetwijfeld de kroeg. Haast maakte het stadsbestuur dus niet met het schutten en doorlaten van de schepen.
Kasteel van Gouda
Het Tolhuis werd beschermd door het Kasteel ter Goude gelegen aan de andere kant van de havenmond. In het begin van de Tachtigjarige Oorlog werd het kasteel afgebroken zodat het, na een eventuele Spaanse verovering, niet tégen de stad gebruikt kon worden. Het Tolhuis werd toen wel uitgebreid en versterkt. Waar het kasteel had gestaan kwam de Nieuwe Veerstal .
Havensluis
In 1615 werd de haveninvaart voorzien van een keersluis met puntdeuren. Deze zogenoemde Havensluis, bedoeld om het IJsselslib buiten de Haven te houden, werd bij opkomend getij gesloten. Tegen het Tolhuis aan werd toen ook een Sluiswachterswoning gebouwd die tot 1837 dienst heeft gedaan.
In 1954 werd de Havensluis na de bijna-overstroming tijdens de stormvloed definitief afgesloten en door een duiker vervangen. De vaarroute door de stad was ter ziele.
Hendrik Bijnsdorp, juni 2022
